พจนานุกรมประชากรศาสตร์พหุภาษา ฉบับปรับให้เป็นเอกภาพ ปรับปรุงครั้งที่สอง ภาษาไทย

ข้อความปฏิเสธความรับผิดชอบ : ผู้สนับสนุนทั้งหลายของดีโมพีเดียไม่จำเป็นต้องเห็นด้วยกับความหมายของศัพท์ต่างๆ ที่อยู่ในพจนานุกรมฉบับปรังปรุงนี้ พจนานุกรมประชากรศาสตร์พหุภาพ ฉบับปรับให้เป็นเอกภาพ ปรับปรุงครั้งที่สอง ยังอยู่่ระหว่างการดำเนินงาน หากต้องการเสนอข้อคิดเห็นใดๆ กรุณาใช้พื้นที่อภิปราย

110

หน่วยสถิติ¹ พื้นฐานที่ใช้ในวิชาประชากรศาสตร์คือ บุคคล² หรือ คน² คำว่า หัว² ที่เคยใช้กันในอดีต เดี๋ยวนี้กลายเป็นคำล้าสมัยไปเสียแล้ว ครัวเรือน³ ซึ่งเป็นหน่วยเศรษฐกิจ-สังคม ประกอบด้วยบุคคลที่อาศัยอยู่ด้วยกัน มีการให้นิยามทางสถิติของคำว่าครัวเรือนต่างกันไป ตามนิยามซึ่งแนะนำให้ใช้เป็นมาตรฐานสากล คำว่าครัวเรือนจะประกอบด้วยกลุ่มของบุคคลซึ่งใช้ที่อยู่อาศัย (120-1) เดียวกันและกินอาหารมื้อหลักด้วยกัน ในอดีต เคยมีการใช้คำว่า ครัว³ ซึ่งแสดงว่าในอตีต สมาชิกของครัวเรือนเคยใช้กองไผกองเดียวกัน การจำแนกประเภทครัวเรือนก็แตกต่างกันไปในแต่ละประเทศและแต่ละการศึกษา การจำแนกประเภทส่วนมากจะแยกความแตกต่างระหว่างครัวเรือนสองประเภท ครัวเรือนส่วนบุคคล⁴ และ ครัวเรือนกลุ่มรวม⁵ บุคคลเดียวอาศัยอยู่ตามลำพังเรียกว่าเป็น ครัวเรือนคนเดียว⁶ ผู้อาศัย⁷คือบุคคลที่ไม่ได้เป็นคนรับใช้ในบ้านและไม่สัมพันธ์เป็นญาติกับสมาชิกคนอื่นๆ ในครัวเรือน และกินอาหารเป็นประจำกับครัวเรือน ต่างจาก ผู้พัก⁸ หรือ ผู้เช่าห้อง⁸ ที่ไม่ได้กินอาหารมื้อประจำกับครัวเรือน ทั้งผู้อาศัยและผู้พักอาจจะรวมหรือไม่รวมไว้ในครัวเรือนเพื่อวัตถุประสงค์ทางสถิติ

• 4. ครัวเรือนส่วนบุคคลเรียกว่าครัวเรือนครอบครัวเมื่อสมาชิกของครอบครัวมีความสัมพันธ์กัน
• 5. ครัวเรือนกลุ่มรวมอาจรวมครัวเรือนสถาบันซึ่งประกอบด้วยบุคคลที่อาศัยอยู่ในสภาบันที่ได้จัดตั้งขึ้นเป็นการเฉพาะ (เช่นโรงพยาบาล เรือนจำ ฯลฯ) และอาจรวมถึงบุคคลที่ไม่มีความสัมพันธ์กันที่อาศัยอยู่ในที่พักกลุ่ม (120-1*) นอกเหนือไปจากสถาบัน อย่างไรก็ตาม คำนิยามสากลที่แนะนำให้ใช้ศัพท์คำว่าครัวเรือนและประชากรครัวเรือนจำกัดอยู่เฉพาะครัวเรือนส่วนบุคคล และคนที่อาศัยอยู่ที่อื่นจะเรียกว่าบุคคลที่ไม่ได้อาศัยอยู่ในครัวเรือน

111

เมื่อครัวเรือนส่วนบุคคล (110-4) มีบุคคลหลายคนอยู่ด้วยกันเรียกว่าเป็น สมาชิกของครัวเรือน¹ และสมาชิกคนหนึ่งจะเป็น หัวหน้าครัวเรือน² ยังไม่มีเกณฑ์ที่ยอมรับกันทั่วไปว่าใครจะเป็นหัวหน้าครัวเรือน ในบางกรณี หัวหน้าครัวเรือนอาจเป็น ผู้หารายได้หลัก³ ก็ได้ ในแบบสอบถามสำมะโนส่วนมาก จะมีคำถามหนึ่งที่เกี่ยวกับ ความสัมพันธ์⁴ (114-3*) ของสมาชิกของครัวเรือนกับหัวหน้าครัวเรือน คำถามนี้ทำให้สามารถสามารถแยกความแตกต่างระหว่างกลุ่มต่างๆ ใน ครัวเรือนประสม⁵ หรือ ครัวเรือนผสม⁵ ซึ่งมีสมาชิกที่มากกว่าครัวเรือนทางชีววิทยา หรือครัวเรือนเดี่ยว (113-1) ครัวเรือนรวมอาจแยกออกเป็น แกนเดี่ยว⁶ หลายครอบครัว ซึ่งรวม แกนเดี่ยวปฐมภูมิ⁷ และ แกนเดี่ยวทุติยภูมิ⁸ แกนเหล่านี้เรียกกันทั่วไปว่าครอบครัว (112-1) ครอบครัวปฐมภูมิ⁹ เป็นครอบครัวของหัวหน้าครัวเรือนตามนิยาม ครอบครัวอื่นๆ เรียกว่า ครอบครัวทุติยภูมิ¹⁰ ขนาดครัวเรือน¹¹ หมายถึงจำนวนบุคคลที่รวมอยู่ในครัวเรือน

• 2. ศัพท์คำว่าหัวหน้าครัวเรือนบางครั้งใช้เพื่อหมายถึงหัวหน้าของครัวเรือน ศัพท์คำว่าหัวหน้าเห็นได้บ่อยๆ อย่างเช่นในคำว่าอัตราส่วนหัวหน้าซึ่งเป็นอัตราส่วนของจำนวนหัวหน้าครัวเรือนตามอายุ เพศ และลักษณะอื่นๆ ต่อประชากรในกลุ่มเดียวกันนั้น
• 6. ครัวเรือนแกนเดี่ยวอาจเรียกว่าหน่วยครอบครัวสมรสก็ได้

112

ครอบครัว¹ (cf. § 113 and § 115) เป็นหน่วยที่ต่างออกไป ซึ่งต้องแยกความแตกต่างจากครัวเรือน (110-3) ด้วยความระมัดระวัง นิยามเบื้องต้นของคำว่าครอบครัวจะอ้างถึงความสัมพันธ์ซึ่งมีอยู่หรือเกิดขึ้นจากการแต่งงาน การสืบทอดพันธุ์ หรือการรับเลี้ยงดูบุตร ทั้งหลายทั้งปวงเหล่านี้จะกำหนดโดยกฎหมายหรือประเพณี ความสัมพันธ์พื้นฐาน ได้แก่ ความสัมพันธ์ที่เกิดขึ้นระหว่างคู่โดยการแต่งงาน—และความสัมพันธ์ที่มีอยู่ระหว่างคู่สมรสเช่น พ่อแม่² ได้แก่ พ่อ³ และ แม่⁴ และ ลูกๆ ⁵ ได้แก่ ลูกชาย⁶ และ ลูกสาว⁷

113

พ่อแม่และลูกๆ บางครั้งจะอ้างอิงถึง ครอบครัวทางชีววิทยา¹ หรือ ครอบครัวเดี่ยว¹ พี่น้องชาย² และ พี่น้องหญิง³ ที่ไม่แยกว่าเป็นเพศใด เรียก พี่น้อง⁴ พี่น้องที่ร่วมพ่อหรือแม่เดียวกันเท่านั้นเรียก กึ่งพี่น้องชาย⁵ หรือ กึ่งพี่น้องหญิง⁶ ครอบครัวขยาย⁷ เป็นหน่วยครอบครัวใหญ่ขึ้น โดยทั่วไปประกอบด้วยครอบครัวเดี่ยวหลายครอบครัว ครอบครัวขยายแนวตั้ง⁸ ประกอบด้วยคนสามรุ่นขึ้นไปอาศัยอยู่ด้วยกันในครัวเรือนเดียวกันหรืออยู่ใกล้กันมากๆ ครอบครัวขยายแนวนอน⁹ จะรวมพี่น้องกับคู่แต่งงานและลูกๆ ที่อาศัยอยู่ด้วยกัน ครอบครัวขยายแนวตั้งสามารถผลิตครอบครัวพิเศษขึ้นมาอย่างเช่น ครอบครัวแขนง¹⁰ ซึ่งทายาทและครอบครัวอาจอาศัยอยู่กับพ่อแม่ของเขาต่อไปได้

• 1. ศัพท์คำว่าครอบครัวง่ายๆ และครอบครัวขั้นต้นมีความหมายเหมือนกับคำว่าครอบครัวแกนเดี่ยวหรือครอบครัวชีววิทยา ในความหมายที่จำกัดอย่างเช่นในการวิเคราะห์ภาวะเจริญพันธุ์ คำว่าครอบครัวชีววิทยาอาจหมายถึงบุคคลและลูกๆ ของเขาไม่รวมลูกเลี้ยง
• 7. ศัพท์คำว่าครอบครัวรวม และครอบครัวร่วมมีความหมายเหมือนกับคำว่าครอบครัวขยาย ในความหมายกว้างที่สุด ครอบครัวขยายอาจหมายถึงสมาชิกทั้งหมดของกลุ่มเครือญาติ

114

บุคคลที่สัมพันธ์ผ่าน ผู้สืบทอด¹ จาก ต้นตระกูล² หรือ บรรพบุรุษ² เดียวกันเรียกว่า ญาติทางสายเลือด³ หรือ ญาติทางพันธุกรรม³ ศัพท์คำว่า วงศ์ญาติ³ และในความหมายของกลุ่มรวมว่า กลุ่มวงศาคณาญาติ³ ก็มีการใช้เช่นเดียวกัน ขนาดของความสัมพันธ์⁴ โดยทั่วไปคำนวณได้โดยอ้างถึงจำนวนขั้นตอนที่จำเป็นก่อนที่จะถึงบรรพบุรุษคนเดียวกัน แต่มีวิธีการคำนวณแตกต่างกันหลายวิธี ความสัมพันธ์พื้นฐานในแต่ละขั้นตอนเหล่านี้เป็น ความสัมพันธ์ระหว่างลูกกับพ่อแม่⁵ (cf. 112-6* and 112-7*) ซึ่งกลับกันกับ ความเป็นพ่อแม่⁶ (112-2*) ได้แก่ ความสัมพันธ์ของคู่แต่งงาน หรือของบิดา หรือของมารดาต่อ ลูก⁷ ความสัมพันธ์ทางสายเลือดต้องแยกออกจาก ความสัมพันธ์โดยการแต่งงาน⁸ ซึ่งการแต่งงานทำให้เกิดขึ้นระหว่างคู่สมรสฝ่ายหนึ่งกับญาติของอีกฝ่ายหนึ่ง

• 3. คำว่าญาติพี่น้องใช้สำหรับคนที่เกี่ยวพันกันโดยสายเลือดหรือการแต่งงาน บางครั้งคำว่าญาติพี่น้องใช้เพื่อหมายถึงกลุ่มรวมของญาติทั้งหมด
• 7. คำว่าลูกหลานใช้เพื่อหมายถึงผู้คนรุ่นหลังที่มีบรรพบุรุษร่วมกัน
• 8. ในบางประเทศ คนที่เกี่ยวพันกันโดยการแต่งงานอาจหมายถึงว่าเป็นเขย-สะใภ้

115

ครอบครัว¹ (cf. 112-1) ซึ่งเป็นหน่วยในการศึกษาทางประชากรศาสตร์ ที่เป็นตัวแทนของครัวเรือนทั้งหมดหรือบางส่วน จำเป็นต้องนิยามให้เฉพาะเจาะจงลงไป และคำนิยามสำหรับวัตถุประสงค์ต่างกันก็อาจผันแปรแตกต่างกันไป ครอบครัวทางสถิติ¹ หรือ ครอบครัวในสำมะโน¹ โดยทั่วไปประกอบด้วยสมาชิกทุกคนของครัวเรือนซึ่งสัมพันธ์กันโดยสายเลือด การรับบุตรบุญธรรม หรือการแต่งงาน ครัวเรือนอาจจะรวมหรือไม่รวมครอบครัวก็ได้ ครอบครัวทางสถิติไม่สามารถประกอบด้วยมากกว่าหนึ่งครัวเรือน แม้ว่าครัวเรือนหนึ่งอาจมีมากกว่าหนึ่งครอบครัว ในบางประเทศ นิยามของครอบครัวทางสถิติอาจใช้ประมาณครอบครัวทางชีววิทยา (113-1) ก็ได้ ในบางประเทศ นิยามอาจใช้ แกนครอบครัว² เป็นฐาน ไม่ว่าจะประกอบด้วยคู่แต่งงานที่ไม่มีบุตร คู่แต่งงานที่อยู่กับลูกที่ยังไม่แต่งงานหนึ่งคนหรือมากกว่า หรือพ่อแม่ที่อยู่กับลูกที่ยังไม่แต่งงานหนึ่งคนหรือมากกว่า คนที่อยู่ด้วยกันเหล่านี้อาจก่อรูปเป็นครอบครัวในสำมะโนด้วยตัวเองหรือเป็นแกนของครอบครัวนั้น คู่แต่งงานที่อาศัยอยู่กับลูกๆ เรียกว่า ครอบครัวตามประเพณี³ ครอบครัวแตกแยก⁴ เป็นครอบครัวที่พ่อหรือแม่คนใดคนหนึ่งหายไปด้วยการตาย หย่า หรือทิ้งร้าง ครอบครัวซึ่งมีพ่อหรือแม่เพียงคนเดียว ไม่ว่าจะโดยการแยก หรือเป็นม่ายอาสัยอยู่กับลูกๆ อาจเรียกว่า ครอบครัวพ่อแม่เดี่ยว⁴ คู่แต่งงานไม่ว่าจะเป็นม่ายหรือแยกกันอยู่ในเวลาที่เก็บข้อมูล และไม่มีลูกๆ เหลืออาศัยอยู่ในครัวเรือนอาจมีชื่อเรียกเฉพาะ อย่างเช่นในประเทศเยอรมัน เรียก ครอบครัวส่วนเกิน⁵(“Restfamilie”) เมื่อครอบครัวประเภทต่างๆ เหล่านี้อาสัยอยู่ในครัวเรือนก็จะเรียกว่า ครัวเรือนครอบครัว⁶

• 1. ในประเทศสหรัฐอเมริกา ครอบครัวย่อยคือคู่สมรสที่มีหรือไม่มีลูกหรือพ่อแม่ที่อยู่กับลูกที่ยังไม่แต่งงาน คนเดียวหรือหลายคน ที่มีอายุต่ำกว่า 18 ปี อาศัยอยู่ในฐานะสมาชิกของครัวเรือน และเกี่ยวโยงแต่ไม่รวมหัวหน้าครัวเรือนและภรรยา ในประเทศอังกฤษ หน่วยครอบครัวปฐมภูมิประกอบด้วยพ่อแม่และลูกๆ พี่น้องและบรรพบุรุษของพ่อแม่

116

ในวรรณกรรมทางประชากรศาสตร์ ศัพท์คำว่า รุ่นวัย¹ มีความหมายชัดเจนแน่นอนว่าเป็นกลุ่มของบุคคลที่เกิดภายในระยะเวลาที่ระบุไว้ โดยทั่วไปใช้ปีปฏิทินเป็นเวลาอ้างอิง ศัพท์คำว่า รุ่น² หมายถึงกลุ่มของบุคคลที่ประสบเหตุการณ์หนึ่งในระยะเวลาที่ระบุไว้ ดังนั้นรุ่นเกิดจึงพ้องกับรุ่นวัยในความหมายของ 116-1 รุ่นแต่งงานคือกลุ่มของบุคคลที่แต่งงานภายในระยะเวลาที่ระบุไว้ ฯลฯ ในวิชาประชากรศาสตร์ เช่นเดียวกับในวิชาพงศาวลีวิทยา (genealogy) คำว่าชั่วคนหรือ รุ่นวัย³ อาจใช้เพื่อหมายถึงผู้สืบสกุลของกลุ่มบุคคล ซึ่งโดยตัวเองเป็นรุ่นวัยในความหมายของ 116-1 ฉะนั้นลูก ๆ ของกลุ่มผู้ย้ายถิ่นจึงมักถูกอ้างเป็น คนรุ่นที่สอง⁹อยู่บ่อย ๆ บางครั้งเราก็ใช้เพื่อแสดงถึงรุ่นที่สามหรือสี่ รุ่นวัยสามารถมีคุณสมบัติได้ตามอายุปัจจุบันของพวกเขาเหล่านั้น ตัวอย่างเช่น รุ่นวัยเยาว์และกำลังเติบโตขึ้น⁶ (young and rising generation) รุ่นวัยกลางคน⁷ หรือ รุ่นวัยในช่วงรุ่งโรจน์แห่งชีวิต⁷ และ รุ่นวัยสูงอายุ⁸ ในขณะที่เกณฑ์อายุยังค่อนข้างคลุมเครือและดังนั้นจึงต้องการการจำกัดความ รุ่นของคนที่เกิดในช่วงประวัติศาสตร์ที่เกี่ยวข้องกับอัตราเกิดต่ำ (หรือสูง) สามารถหมายถึง รุ่นอัตราเกิดต่ำ¹¹ (หรือ รุ่นอัตราเกิดสูง¹⁰) บางครั้งการวิเคราะห์จำกัดเฉพาะการสืบสกุลผ่านเพียงเพศเดียว ดังนั้น ชั่วคนฝ่ายชาย⁴ หรือ ชั่วคนฝ่ายบิดา⁴ คือลูกชายของคนรุ่นของผู้ชาย ชั่วคนฝ่ายหญิง⁵ หรือ ชั่วคนฝ่ายมารดา⁵ คือลูกสาวของรุ่นของผู้หญิง ปรกติจะทำการแยกความแตกต่างเหล่านี้เมื่อจะคำนวณความยาวของรุ่น หรือช่วงห่างเฉลี่ยระหว่างรุ่นวัยที่ต่อเนื่อง (cf.713-1)

• 2. รุ่นวัย ศัพท์คำว่าการวิเคราะห์ใช้เพื่อแสดงวิธีการวิเคราะห์ข้อมูลซึ่งประสบการณ์ของรุ่นวัยของบุคคลต่างๆ ถูกศึกษาตลอดชีวิต หรือในระยะเวลาที่กำหนดไว้
  สำหรับวัตถุประสงค์ในการเกณฑ์ทหาร ผู้ชายที่จะต้องถูกเกณฑ์ในปีหนึ่งบางครั้งเรียกว่าชั้นของปีนั้น ในสหรัฐอเมริกา ศัพท์คำเดียวกันนี้ใช้สำหรับกลุ่มของนักเรียนที่จบการศึกษาที่โรงเรียนหรือมหาวิทยาลัยหนึ่งในปีหนึ่ง
• 11. เพราะการลดจำนวนลงของการเกิดในช่วงสงครามโลกครั้งที่หนึ่ง โดยเฉพาะในฝรั่งเศส ศัพท์ภาษาฝรั่งเศส "classes creuses" บางครั้งใช้ในวรรณกรรม