พจนานุกรมประชากรศาสตร์พหุภาษา ฉบับปรับให้เป็นเอกภาพ ปรับปรุงครั้งที่สอง ภาษาไทย

ข้อความปฏิเสธความรับผิดชอบ : ผู้สนับสนุนทั้งหลายของดีโมพีเดียไม่จำเป็นต้องเห็นด้วยกับความหมายของศัพท์ต่างๆ ที่อยู่ในพจนานุกรมฉบับปรังปรุงนี้ พจนานุกรมประชากรศาสตร์พหุภาพ ฉบับปรับให้เป็นเอกภาพ ปรับปรุงครั้งที่สอง ยังอยู่่ระหว่างการดำเนินงาน หากต้องการเสนอข้อคิดเห็นใดๆ กรุณาใช้พื้นที่อภิปราย

620

ช่วงเวลาสืบทอดพันธุ์¹ (หรือ ช่วงเวลามีบุตร¹ในสตรี) เริ่มที่ วัยสามารถผสมพันธุ์ได้² การมีระดู³ — การปรากฏขึ้นของประจำเดือน⁴ หรือ เมน⁴ในสตรี — เริ่มที่วัยสามารถผสมพันธุ์ได้ ประจำเดือนแรกเรียก การเริ่มแรกมีระดู⁵ และการมีประจำเดือนหยุดลงเมื่อถึง วัยหมดระดู⁶ ซึ่งบางครั้งเรียกว่า ช่วงระยะหมดระดู⁶ ในทางปฏิบัติ ช่วงเวลาสืบทอดพันธุ์มักจะกำหนดว่าให้เริ่มที่อายุ 15 ปี หรืออายุต่ำสุดที่จะแต่งงาน (504-1) และมักจะให้สิ้นสุดลงที่อายุ 45 หรือ 50 ปี การไม่มีประจำเดือนชั่วคราวทั้งที่เป็นปรกติหรือเกิดจากความเจ็บป่วยเรียกว่า ภาวะขาดระดู⁷ ภาวะขาดระดูจากการตั้งครรภ์⁸เกิดขึ้นหลังจากการปฏิสนธิ และ ภาวะขาดระดูหลังคลอด⁹เกิดขึ้นหลังจากการคลอดบุตร

• 1. ใช้ศัพท์คำว่าวัยเจริญพันธุ์ หรือวัยตั้งครรภ์ได้ด้วยเช่นกัน
• 6. คำพูดที่ว่าการเปลี่ยนแปลงของชีวิตใช้ในความหมายเดียวกับวัยหมดระดูในภาษาพูด

621

สมรรถนะของผู้ชาย ของผู้หญิง หรือของคู่อยู่กินที่จะผลิตลูกที่มีชีวิตได้เรียก ความสามารถมีบุตร¹ การขาดความสามารถเช่นนั้นเรียก ความไม่สามารถมีบุตร²หรือ การเป็นหมัน² ความไม่สามารถตั้งครรภ์³และ ความไม่สามารถให้กำเนิด¹⁰ เป็นสาเหตุหลักแต่ไม่ใช่สาเหตุเดียวของการเป็นหมัน เมื่อใช้คำว่าการเป็นหมันคำเดียวโดดๆ จะให้ความหมายถึงการเป็นหมันถาวรที่ไม่อาจคืนกลับมาได้ แต่บ่อยครั้งที่มีการใช้คำว่า ความไม่สามารถทำให้เกิดการปฏิสนธิชั่วคราว⁴และ การเป็นหมันชั่วคราว⁵เพื่อให้แตกต่างจาก ความไม่สามารถทำให้เกิดการปฏิสนธิถาวร⁶และ การเป็นหมันถาวร⁷ ในสตรี เราแยกความแตกต่างระหว่าง การเป็นหมันปฐมภูมิ⁸เมื่อผู้หญิงไม่เคยสามารถมีบุตรเลย กับ การเป็นหมันทุติยภูมิ⁹ซึ่งเกิดขึ้นหลังจากให้กำเนิดลูกหนึ่งคนหรือมากกว่านั้น

• 1. ความหมายอีกอย่างหนึ่งของศัพท์คำนี้ แสดงถึงความสามารถที่จะมีบุตรมากกว่าความสามารถที่จะผลิตบุตรที่มีชีพ คำว่าด้อยความสามารถมีบุตรมีความหมายว่าความสามารถที่จะผลิตบุตรมีชีพมีต่ำกว่าปรกติหรือมีความเป็นไปได้ต่ำที่จะเกิดการปฏิสนธิ

622

คำว่าการเป็นหมันชั่วคราว (621-5) ใช้แม้กระทั่งในกรณีที่ความไม่สามารถตั้งครรภ์ของผู้หญิงไม่ได้เป็นผลมาจากสภาพความเจ็บป่วย กล่าวได้ว่าผู้หญิงมี ช่วงเวลาเป็นหมัน¹ในแต่ละ รอบประจำเดือน² เพราะโดยทั่วไปการปฏิสนธิจะเกิดขึ้นได้ในช่วงเวลาสองสามวันใกล้ๆ เวลาของ การตกไข่³เท่านั้น ช่วงเวลาของการเป็นหมันที่ขยายต่อจากการปฏิสนธิ (602-1) ไปจนถึงการกลับมาของการตกไข่อีกครั้งหลังจากการคลอดซึ่งนับรวมเวลาของการตั้งครรภ์ (602-5) และผลของระยะเวลาใน การให้นมบุตร⁴เรียกว่า ช่วงเวลาที่ไม่ไวรับ⁵ โดยเฉพาะใช้ในแบบจำลองทางคณิตศาสตร์ของการสืบทอดพันธุ์ การเป็นหมันชั่วคราวใช้เพื่อหมายถึงการเกิดขึ้นของ รอบเวลาที่ไม่มีการตกไข่⁶ (ได้แก่รอบประจำเดือนซึ่งการตกไข่ไม่เกิดขึ้น) หรือช่วงเวลาผิดปรกติของภาวะขาดระดู ความด้อยความสามารถมีบุตร⁷ของผู้หญิงอายุน้อยมากๆ เรียกกันว่า การเป็นหมันวัยรุ่น⁸ น่าจะดีกว่าถ้าจะพูดว่า ความด้อยความสามารถมีบุตรของวัยรุ่น⁸

• 5. ระยะเวลาระหว่างการคลอดกับการตกไข่อีกครั้งมักเรียกว่าระยะเวลาเป็นหมันหลังคลอด
• 6. เรียกว่ารอบไม่ตกไข่ด้วย

623

ภาวะเจริญพันธุ์¹ และ ภาวะไม่เจริญพันธุ์²หมายถึงพฤติกรรมสืบทอดพันธุ์มากกว่าสมรรถนะ และคำทั้งสองนี้ใช้เพื่อแสดงว่ามีบุตรเกิดขึ้นมาจริงๆ หรือไม่ในช่วงเวลาที่ศึกษา เมื่อคำนึงถึงช่วงเวลาสืบทอดพันธุ์สมบูรณ์ คำว่า ภาวะไม่เจริญพันธุ์รวม³อาจนำมาใช้ในขณะที่ ภาวะไม่เจริญพันธุ์ถาวร⁴อาจขยายจากอายุหนึ่งหรือจากช่วงเวลาการแต่งงานไปถึงจุดสิ้นสุดของช่วงเวลาของการมีบุตร ภาวะไม่เจริญพันธุ์โดยสมัครใจ⁵ใช้เมื่อไม่มีการสืบทอดพันธุ์ที่สอดคล้องเป็นไปตามการตัดสินใจของคู่อยู่กิน (503-8) ขอให้สังเกตว่าในประเทศที่พูดภาษาละติน คำว่าภาวะเจริญพันธุ์และความสามารถมีบุตรใช้ในความหมายที่ตรงข้ามกับคำในภาษาอังกฤษ ฉะนั้นคำว่า fécondité ในภาษาฝรั่งเศส และ fecundidad ในภาษาสเปนจะแปลว่า fertility และคำว่า fertilité และ fertilidad แปลว่า fecundity

• 2.
  ไร้บุตร หมายถึงสภาวะที่ผู้หญิง ผู้ชาย หรือคู่อยู่กินยังไม่มีบุตรเลย

624

ภาวะเจริญพันธุ์ (623-1) ของคู่อยู่กินจะขึ้นอยู่กับ พฤติกรรมการสืบทอดพันธุ์¹ของเขา มีความแตกต่างระหว่าง ผู้วางแผน²ซึ่งหมายถึงคู่อยู่กินที่พยายามกำหนดจำนวนหรือเว้นระยะ (612-1*) ของการเกิด กับ ผู้ไม่วางแผน³ซึ่งหมายถึงคู่อยู่กินที่ไม่มีความพยายามดังกล่าวเลย การวางแผนครอบครัว⁴มีความหมายกว้างกว่า การจำกัดขนาดครอบครัว⁴ซึ่งหมายถึงความพยายามที่จะมีลูกไม่เกิน จำนวนบุตรที่ต้องการ⁵ ศัพท์คำว่า การคุมกำเนิด⁶หรือ การกำหนดภาวะเจริญพันธุ์⁶ไม่่จำกัดอยู่กับกิจกรรมของคนที่แต่งงานแล้วเท่านั้น

• 4. การจำแนกประเภทตามสถานภาพตามการวางแผนครอบครัวแยกคู่อยู่กินที่ไม่พยายามกำหนดหรือเว้นระยะการมีบุตรของตนออกจากคู่อยู่กินที่พยายามกระทำการดังกล่าว
• 5. การเกิดที่ไม่ต้องการ หรือการเกิดที่ไม่ตั้งใจคือการเกิดที่เกิดขึ้นหลังจากคู่อยู่กินมีบุตรตามจำนวนที่ปรารถนาแล้ว ศัพท์คำนี้ต่างจากคำว่าการเกิดที่ไม่วางแผนซึ่งอาจเกิดขึ้นโดยไม่ได้ตั้งใจและบางทีเป็นการเกิดนอกสมรส

625

การวางแผนครอบครัวมีความเกี่ยวโยงถึง พ่อแม่ที่วางแผน¹ หรือ พ่อแม่ที่รับผิดชอบ¹ ได้แก่ ความปรารถนาที่จะกำหนดจำนวนและเว้นระยะของการเกิดให้เป็นเป็นประโยชน์มากที่สุดของคู่อยู่กินหรือของสังคม จำนวนบุตรที่คู่อยู่กินคาดว่าจะมีอาจแตกต่างจาก จำนวนบุตรที่ปรารถนา² หรือ จำนวนบุตรที่ตั้งใจ² ที่คู่อยู่กินให้ข้อมูลในการสำรวจ แม้ว่าจำนวนบุตรที่เป็นเป้าหมายเหล่านี้จะไม่เปลี่ยนแปลง คู่อยู่กินก็อาจมีบุตรเกินกว่าจำนวนเหล่านั้นอันเป็นผลมาจาก ความล้มเหลวของการคุมกำเนิด³ ความถี่ของความล้มเหลวที่ขึ้นอยู่กับ ประสิทธิภาพของการคุมกำเนิด⁴ซึ่งมีอยู่สองลักษณะ ประสิทธิภาพเชิงทฤษฎี⁵หรือ ประสิทธิภาพเชิงสรีรวิทยา⁵ ชี้ให้เห็นว่าวิธีคุมกำเนิดเชื่อถือได้อย่างไรเมื่อใช้ตลอดเวลาตามคำแนะนำในการใช้ ประสิทธิภาพในการใช้⁶วัดความเชื่อถือได้เมื่อใช้ในสถานการณ์ประจำวันโดยประชากรหนึ่ง เพื่อเป็นเหตุผลอธิบายศัพท์คำว่าภาวะความสามารถในการมีครรภ์ส่วนที่เหลือ (638-7) ประสิทธิภาพในการใช้ปรกติวัดได้ด้วย อัตราความล้มเหลวของการคุมกำเนิด⁷ซึ่งโยงจำนวนการปฏิสนธิที่ไม่ตั้งใจไปยังระยะเวลาที่เสี่ยงต่อการปฏิสนธิ

• 2. ในศัพท์คำอื่นๆ การเกิดที่คาดหวังแตกต่างจากการเกิดที่ตั้งใจ มีความแตกต่างระหว่างคำว่าขนาดครอบครัวที่ปรารถนาซึ่งหมายถึงจำนวนบุตรที่ผู้หญิงคนหนึ่ง ผู้ชายคนหนึ่ง หรือคู่อยู่กินคู่หนึ่งที่ต้องการที่จะมี กับขนาดครอบครัวในอุดมคติซึ่งผู้หญิง ผู้ชาย หรือคู่อยู่กินมองในมุมว่าควรเป็นขนาดครอบครัวที่เหมาะสมสำหรับคนในสังคม ขนาดครอบครัวที่ตั้งใจอาจต่ำกว่าขนาดครอบครัวที่ปรารถนา
• 3. การเกิดที่ไม่ได้วางแผนตรงข้ามกับการเกิดที่วางแผน
• 4. 5. และ 6. ในศัพท์คำนี้ ประสิทธิผลมีความหมายเหมือนกับประสิทธิภาพ
• 4. อย่าสับสนกับคำว่าประสิทธิภาพทางประชากรของโครงการวางแผนครอบครัว (ดู 626-7) หรือของวิธีคุมกำเนิดที่ใช้อยู่ในประชากรหนึ่ง

626

โครงการวางแผนครอบครัว¹ดำเนินการให้ความรู้และกระจายการคุมกำเนิดในกลุ่ม ผู้อาจเป็นผู้ใช้² หรือใน ประชากรเป้าหมาย² ทีมของ พนักงานภาคสนาม³ซึ่งรวม พนักงานสอบถาม³ พนักงานชักจูงใจ³ และ พนักงานจ่ายเครื่องมือคุมกำเนิด³ พยายามเข้าถึงและชักชวนประชากรให้ใช้วิธีคุมกำเนิดหรือการแท้ง ความสำเร็จของโครงการวัดได้ด้วย สัดส่วนของผู้รับบริการรายใหม่⁴ในประชากรเป้าหมาย หรือวัดโดย อัตรารับบริการ⁴ สำหรับผู้รับบริการคุมกำเนิด มีการคำนวณ อัตราคงใช้⁵หลังจากช่วงเวลาหนึ่ง อัตราการหยุดใช้⁶หรือ อัตราเลิกใช้⁶ การคาดประมาณจำนวนและสัดส่วนของ การเกิดที่ป้องกันได้⁷สะท้อนให้เห็นประสิทธิภาพทางประชากร (625-4*) ของโครงการ ความชุกของการคุมกำเนิดในประชากรประมาณได้โดย สัดส่วนของผู้กำลังใช้⁸ของการคุมกำเนิดจากประชากรที่เกี่ยวข้อง อย่างเช่นสตรีที่แต่งงานแล้วในวัยสืบทอดพันธุ์

• 8. การสำรวจความรู้ ทัศนคติ และการปฏิบัติการคุมกำเนิด เรียกโดยใช้อักษรย่อว่า KAP อัตราคุมกำเนิด (contraceptive prevalence rate) หมายถึงร้อยละของสตรีวัยมีบุตรที่แต่งงานแล้วและยังอยู่กินกับสามีที่กำลังใช้วิธีคุมกำเนิดชนิดใดชนิดหนึ่งอยู่ เป็นดัชนีที่ชี้ความสำเร็จของโครงการวางแผนครอบครัวอีกดัชนีหนึ่ง

627

การป้องกันการปฏิสนธิ¹หมายถึงมาตรการซึ่งใช้เพื่อที่จะป้องกันไม่ให้เกิดผลการปฏิสนธิจาก การมีเพศสัมพันธ์²หรือ การร่วมประเวณี² ศัพท์คำนี้ครอบคลุมการทำหมัน (631-1)เพื่อคุมกำเนิด วิธีคุมกำเนิด³ใช้ในความหมายที่กว้างกว่า วิธีป้องกันการปฏิสนธิ³ เพื่อรวมการทำแท้ง (604-2) การงดเว้น⁴จากการมีเพศสัมพันธ์ โดยเฉพาะการงดเว้นร่วมเพศเป็นระยะ ๆ (628-4) มักจะรวมอยู่ในวิธีป้องกันการปฏิสนธิหรือวิธีคุมกำเนิด

628

มักแยกความแตกต่างระหว่าง วิธีที่ใช้อุปกรณ์¹ของการป้องกันการปฏิสนธิ กับ วิธีที่ไม่ใช้อุปกรณ์² วิธีที่ไม่ใช้อุปกรณ์ในการป้องกันการปฏิสนธิหลักวิธีหนึ่งคือ การหลั่งภายนอก³ หรือ การถอนออก³ วิธีที่ไม่ใช้อุปกรณ์ในการป้องกันการปฏิสนธิอีกวิธีหนึ่งคือ การงดเว้นร่วมเพศเป็นระยะ ๆ⁴หรือ วิธีการนับระยะปลอดภัย⁴ซึ่งเป็นการหลีกเลี่ยงการร่วมเพศในช่วงที่เชื่อว่าผู้หญิงมีโอกาสตั้งครรภ์ได้ และจะร่วมเพศในช่วงที่เรียกว่า ระยะปลอดภัย⁵ของรอบประจำเดือนเท่านั้น วิธีการวัดอุณหภูมิร่างกาย⁶หมายถึงวิธีที่ผู้หญิงคอยติดตามวัดอุณหภูมิร่างกายของตนเองเพื่อหาระยะปลอดภัย

• 1. วิธีที่ใช้อุปกรณ์มีทั้งที่เป็นวิธีใช้สิ่งกั้นขวางซึ่งใช้เพื่อป้องกันการพบกันของสเปิร์มและไข่ และวิธีที่ใช้อุปกรณ์คุมกำเนิดอื่นๆ อย่างเช่น ห่วงอนามัย (629-10) และการคุมกำเนิดประเภทอื่น เช่นยาเม็ด (630-4)
• 4. ศัพท์คำว่าวิธีวางแผนครอบครัวตามธรรมชาติหมายรวมถึงวิธีนับระยะปลอดภัย วิธีวัดอุณหภูมิร่างกาย และเทคนิคอื่นๆ ที่พยายามระบุขั้นตอนของรอบการตกไข่ของสตรี

629

วิธีการใช้สิ่งกั้นขวางซึ่งใช้กันมากทั้งใช้วิธีเดียวโดดๆ หรือผสมกับวิธีอื่นมี ถุงยาง¹หรือ ปลอก¹ที่ใช้โดยผู้ชาย และ หมวกครอบปากมดลูก² หรือ อุปกรณ์ยันมดลูก² ไดอะแฟรม³ แทมปอน⁴หรือ ฟองน้ำ⁴ เจลลี่คุมกำเนิด⁵ ยาเหน็บช่องคลอด⁶ ยาเม็ดฟองฟู่⁷ และ น้ำยาฉีดล้าง⁸ ทั้งที่มีและไม่มี ยาฆ่าสเปิร์ม⁹ที่ใช้โดยผู้หญิง นอกจากนั้นยังมี ห่วงอนามัย¹⁰ (เรียกย่อๆ ว่า ไอยูดี¹⁰) (IUD) อีกหลายประเภท เช่นแบบ ขมวด¹⁰ ขดลวด¹⁰ ขดทองแดงรูปตัวที¹⁰ ฯลฯ

630

การป้องกันการปฏิสนธิทางปาก¹เป็นวิธี การป้องกันการปฏิสนธิด้วยฮอร์โมน² หรือ การป้องกันการปฏิสนธิด้วยสเตอรอยด์³ วิธีเหล่านี้ป้องกันไม่ให้ไข่สุกโดยนำเข้าสู่ร่างกายทางปากของ เม็ดยาคุม⁴ หรือโดยการฉีดยา หรือโดยการฝังใต้ผิวหนัง

631

การทำหมัน¹เป็นผลจากการผ่าตัดวิธีต่างๆ การทำหมันชายคือมีการ ตัดท่อน้ำเชื้อ² หรือ การปิดท่อน้ำเชื้อ³ ซึ่งเป็นการผูกและตัดท่อนำเชื้ออสุจิ การทำหมันหญิงมี การผูกท่อนำไข่⁴ และ การตัดท่อนำไข่⁵ ซึ่งเป็นการขัดขวางการทำงานของท่อนำไข่ การตัดมดลูก⁶ หรือการตัดมดลูกทิ้งก็นับเป็นการทำให้ผู้หญิงเป็นหมันด้วยเช่นกัน

• 4. และ 5. มีการใช้วิธีการหลายอย่างที่จะเข้าถึงท่อนำไข่ อย่างเช่น การผ่าท้อง (laparotomy) การผ่าช่องคลอด (colpotomy) หรือการใช้กล้องส่องช่องท้อง (laparoscopy)